1.1. Руни бичгийн дурсгал

Монголчуудын анхны бичиг үсгийг өвөг монгол хэл гэдэг ойлголттой холбож үзвэл зохино. Монгол хэлний хөгжлийг 3-4 хувааж үздэг бөгөөд өвөг монгол хэл нь 3 хуваасан тохиолдолд эртний монгол хэлний эхний шат болох ба 4 хуваавал бие даасан нэгэн үе гэж тоймлон ойлгож болно. Гэхдээ аливаа хэлний үечлэлийг тодорхой нэг он цагаар таслах боломжгүй билээ. Нийгмийн түүхийн үүднээс бичиг үсгийн хөгжлийн энэ үеийг Хүннү улсын үеэс монгол бичгийг авч хэрэглэх үе хүртэл гэж тоймлон ойлгож болно. Үүний учир гэвэл түүхэн тэмдэглэлүүдэд хүннү, ухуани, сяньби, тоба, жужан нарын үсэг бичгийн асуудал нэг янзын улбаагаар холбогддогт оршино. Тэр нь нангиадаар “ке-мү” гэдэг “модонд хэрчлээ гаргах” бичгийн тухай асуудал бөлгөө.

Түүхийн баримтыг мөшгин үзвэл Хүннү улсын үе гэхэд гадаад харилцаа үлэмжхэн хөгжиж, бичиг захидал олонтаа илгээдэг, газар нутгийнхаа зургийг үйлддэг байсан тухай тодорхой тэмдэглэсэн байх боловч ямар бичгээр хөтлөж байсан нь учир битүүлэг үлджээ. Хятадын эртний сударт:

“МЭӨ 81 онд Хятадын хааны ордонд болсон түшмэдийн эелэлдээн дээр хэлсэн нь Тэдэнд ёс журмын ном (хятадын күнзын сурталын зохиолыг хэлж байна) байхгүй боловч, ясан дээр сийлэн модоор ороон, олон түшмэл тэмдэглэлцэх бөгөөд эзэн түшмэд дээр дорд хэрэглэлцэнэ” /Г.Сүхбаатар, 1992, 23 дахь тал/

гэж тэмдэглэсэн байна. Өвөг монголчуудын бичиг үсгийн талаар зөрчилтэй баримт ихээхэн байна. Тэдгээрийг ерөнхийд нь тоймлон жагсааж үзвэл:   

“...Хүннү нар бичиг үсэг байхгүй, цааз хуулийг амаар тархаамуй...(Ухуаны) ахлагч нь хэн нэгнийг дуудах болохул модон дээр хэрчлээ гаргана. Тэр нь бичгийн үүрэг гүйцэтгэхгүй, хэдийгээр бичиг үсэг байхгүй боловч тэдний дотроос уг зар тушаалыг зөрчиж зүрхлэх хүн үгүй...” /Монголын соёлын түүх, Дэд боть, 1999, 8 дахь тал/.

гэх зэргээр үгүйсгэсэн баримт цөөн бус тохиолдоно.  Тэр ч бүү хэл, бичиг үсэгтэй гэдэг нь ил нот болсон, бие бодтой бичгийн дурсгал нь байсаар байгаа түрэг, нарын тухайд:

 “...мод сийлдэг, бичиг байхгүй...” гэсэн атлаа “...Тэдний бичиг Ху нарынхтай төстэй...”

гэсэн зөрчилтэй мэдээ багагүй байх жишээтэй. Бас хятан нар Ляо (906-1125) хэмээх төр улсаа байгуулж хятан бичгээ зохиож “мод сийлж болзоолохыг болив” гэсэн мэдээ хятад сурвалжид үлджээ. Ийм зөрчилдсөн баримт сэлтийг орчуулгаар бус, хятад эх бичгээр нь үзэхүл “тэдэнд бичиг байхгүй” гэж үгүйсгэсэн тохиолдол бүрт “бичиг” гэдэг “цуи яш” буюу “хятад бичиг” гэсэн утгатай үгээр, харин “тэдний бичиг нь” гэж баталсан нөхцөлд “бичиг” гэдэг үгийг “shu zi” буюу “үсэг бичиг” гэсэн утга бүхий өөр үгээр тогтолцоотой ялган тэмдэглэсэн байдаг байна. Ийм ч учраас Европын хятадач нарын бүтээлд “тэдэнд бичиг байхгүй” гэсэн хэллэгийн ард хаалтанд “”хятадын ойлголтоор” гэх буюу “wen zi” гэдэг нь зөвхөн хятад бичгийг тэмдэглэдэг” гэж тусгайлан тодотгосон байдаг. Тухайн цагийн Хан үндэстний улс төрийн бодлогоос үүдэж бусад үндэстний үсэг бичгийг “бичиг” гэж үздэггүй байсантай холбоотой тийнхүү үгүйсгэдэг байв гэж судлаачид тайлбарладаг /Монголын соёлын түүх, Дэд боть, 1999, 8 дахь тал/. 

Өнөөгийн монгол орны нутаг дэвсгэр дээр өөрийн төр улсаа байгуулан аж ахуйгаа хөтөлж, бичиг, соёлын боловсролтой байсан анхны төрт улс бол Хүннү гүрэн билээ. Хүннүгийн соёл иргэншил нь өмнөх үеийн Монгол орон дахь Хүннү тэргүүтэй янз бүрийн нүүдэлчин, малчин овог аймгуудын “дөрвөлжин булш”, “буган чулууны” үеийн хүрэл, төмрийн соёлын өвийг уламжлан урагш ахиулж, эзлэгдсэн бусад нүүдэлчдийн соёл болон Хятад, Солонгос, Дундад Ази, Грек-Бактрийн суурьшмал иргэншлийн нөлөөтэйгээр хөгжиж байсан байна. Хүннү гүрэн байгуулагдсаны дараа утга соёлын аймагт гарсан хамгийн том ололтын нэг нь Хүннү нар бичиг үсэгтэй болсон явдал байв. Төр байгуулагдахын өмнө Хүннү нар үнэхээр бичиг үсэггүй байсан боловч дараа нь бичиг үсэгтэй, түүн дээр суурилсан соёлтой болж, нүүдэл иргэншил үүссэн байна. Модун шаньюй төр улсаа байгуулсны дараа Хятадын Баруун Хань улстай бичиг захидлаар харилцаж байжээ. Хүннүд дагаар орсон Хятад түшмэл Юэ гэгч “хүн ам, мал хөрөнгийг тоолон гувчуур авах бүртгэл хөтлөхөд шаньюйн шадар хүмүүсийг сургасан” /Бичурин.И, 1851, 27-28 дахь тал/ гэсэн мэдээ байдаг. 46 онд Хүннүгийн нэг түшмэл нь Зүүн Хань улсад өөрийн улсын газрын зургийг нууцлан хүргүүлж байжээ. Тэр бүхэн нь Хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотлож байна. Гэвч хүннү нар чухам ямар бичиг үсэг хэрэглэж байв гэдэгт асуудлын гол гогцоо оршиж байгаа юм.

МЭӨ I зууны эхээр зохиогдсон “Давс төмрийн тухай бодрол” зохиолд “Хүннү  нар яс сийлэн, модоор ороон олон түшмэл тэмдэглэлцэх бөгөөд эзэн, түшмэл, дээд доорд хэрэглэнэ” гэсэн байдаг тухай дээр дурьдсан. Хүннүгийн үеийн эд өлгийн зүйл дээрээс 14 тэмдэгт олдсныг эрдэмтэн Ц.Доржсүрэн “Умард Хүннү” номдоо нэгтгэн гаргажээ. Говь-алтай аймгийн Цагаан гол гэдэг газраас олдсон хадны тамга маягийн дурсгалыг академич Ринчен доктор хүннү бичиг гэж үзсэн байна /Монголын соёлын түүх. Дэд боть, 1999, 8 дахь тал/.

Төв Азийн нүүдэлчин Дүн-хү, Хүннү нарын нутаглаж байсан одоогийн Чен-де хавиас олдсон, түүхэнд “Хүннүгийн хутга” гэж тэмдэглэгдсэн олдвор дээр ийм маягийн 40-өөд тэмдэгт байна. 1983 онд Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутгаас олдсон Хүннүгийн үеийн “Алтан хүн” хэмээх дурсгал дээрхи бичгийн тэмдэгтүүдийг доктор Б.Сумьяабаатар тайлан уншиж, хүннү бичиг гэж батлаж байна. Энэ мэтийн бас бус баримт нэлээд бий. Энэ нь Хүннүд Хятадынхаас ялгаатай ямар нэгэн бичиг байсны нотолгоо юм. Хүннү нар Цинь, Хань улсын түрэмгийлэлд нэг биш удаа өртөж, түүний хар хайрцагийн түрэмгий бодлогыг сайн мэдэж авсан тул хятад бичиг авч, Хятадын соёл иргэншил, улс төрийн эрхшээл нөлөөний хүрээнд татагдан орохоос болгоомжилдог байжээ. Тийм учраас тэд гагцхүү Дорнод, Өрнөд Туркестан, Арамей, Согд, Парфи, Кушанаас юэчжи бичиг авч хэрэглэх цорын ганц боломжтой байжээ. Францын эрдэмтэн Е.Блоше хүннү нар МЭӨ III зууны үед Арамей хавиас хожмын үеийн түрэг бичигтэй төсөөтэй ямар нэгэн үсэг авч хэрэглэсэн, тэр нь хойч үед уламжлагдан хэрэглэгдсээр Орхон-Енисейн түрэг бичээс болж хөгжсөн гэсэн тодорхой санаа анх удаа дэвшүүлэн гаргаж иржээ /Киселев.С.В, 1951, 606-607 дахь тал/.

Хүннү нар арамей нарын бичгийг өөрийн хэл ярианд тохируулан нэн эртний өвөг монгол тамга тэмдгээр баяжуулсан хүннү үсэг зохиож хэрэглэсэн байна. Чухам тийм бичиг үсэг байсан нь түүхэн сурвалжийн зарим баримт мэдээгээр нотлогдож байна. Эртний Зүүн өмнөд Азийн Кампучи улсын тухай Хятадын “Цзинь улсын судар”-т дурдсанаар:

 “Фунаньчууд... ном тэмдэглэл хийнэ, тэдгээрээ хадгалдаг юм байна. Бичиг нь Ху нарынхтай төстэй” /Цзинь улсын судар. 97-р дэвтэр, 10 дахь тал/.    

III зууны үед Кампучид очсон Хятадын элч нар бас фунаньчууд нь энэтхэг бичиг хэрэглэдэг, тэр нь хиан нар хэмээх эфталит буюу Цагаан Хүннүгийнхтэй төстэй гэсэн байдаг байна /Г.Сүхбаатар, 1992, 123 дахь тал/. Фунаньчуудын хэрэглэж байсан энэтхэг брахми бичиг нь мэдэхгүй хүнд Хүннүгийн хэрэглэж байсан бичиг үсэгтэй төстэй санагдсан байж бүрэн болно. Ямар боловч Хүннү гүрэн хожуу үеийн Орхоны түрэг үсэгтэй адил төсөөтэй бичиг хэрэглэж, Орхон-Енисейн руни үсэг үүсэн бүрэлдэх үндэс суурийг тавилцаж өгсөн байж болох юм. Энэ бүхнээс үндэслэж хүннү хийгээд түүнийг залгамжилсан монгол аймаг улс нэгэн хэсэгтээ эртний түрэгийн “рүн” маягийн үсгэрхүү бичигтэй байсан биш биз гэдэг асуулт гарч ирэх бөгөөд үүнийг хятад сурвалжид “ке-мү” гэдэг үгээр тэмдэглэж ирсэн байх бүрэн боломжтой юм. Хожуухан үеийн түүх, ном сударт “Хүннү нар бичигтэй байсан” гэх буюу “Мэргэд гарахын орон” хэмээх толь бичгийн Дуун ухааны аймагт “хүннү үсэг” гэдэг нэр томьёо гарч байгаа нь үүний баталгаа мөн. Энэ бичгийн улбаа мөр аргын тооллын II зууны үед хүннү нарын их нүүдлээр дорнод Европод гарчээ. Дараа нь IV зуунд нирун нарын холбоонд багтаж байсан аваруудын нүүдлээр Европод дахин хүрсэн гэдгийг олон эрдэмтний судалгаа нотлож байна. Мажарын Янош Харматта академич “Аваруудын хэлний асуудалд” гэдэг томоохон өгүүлэл бичиж мажар нутаг дахь аваруудын булшнаас гарсан зүүний савны 3 талд буй бичээсийн 20 шахам тэмдэгт үсэг Орхон-Енисейн түрэг бичигтэй хэлбэр, дуудлагын хувьд их л ойр болохыг харьцуулан гаргажээ.

Нийт үсэг бичгийн түүхийг үзвэл дэлхийн олон бүс нутагт “руни” маягийн үсэг өргөн хэрэглэж байсан бөгөөд ерөнхийд нь хоёр хувааж үздэг ажээ, Үүнд: Европ дахин (Швед, Норвеги, Дани, Англи-Саксони, Герман)-д өргөн дэлгэрсэн ийм бичгийг аргын тооллын эхэнд үүссэн гэж үздэг бөгөөд ерөнхийд нь Скандинав-Германы “руни” гэж, Ази дахин (Төв Ази болон Сибир)-д тархсаныг аргын тооллын өмнө үүссэн гэж үздэг ба ерөнхийд нь Түрэгийн “руни” гэж нэрлэж заншсан ажээ. Төв Азийн нүүдэлчдийн “руни” бичгийн гарлыг эртний согд нарын бичгээс үүсэлтэй гэж үздэг үзлийг олонхи эрдэмтэн зөвшөөрч байна. Хятадын түүхэн тэмдэглэлүүдээс үзвэл хүннү нар согдуудын эртний өвөг канжью нартай хил залган, нутаг савлаж их ойр дөт байсан тул Төв Азийн нүүдэлчдийн “руни” бичгийн гарал эртний согдтой холбоотой байж бүрэн болох юм гэж нэрт судлаач И.Бичурин үзсэн байна /Бичурин.И, 1851, 92-93 дахь тал/. Хан улсын Юуван ди хаан умард Хүннүг түрэмгийлэн мөхөөсний дараа тэдний судар бичгийг хойт ордны эрхмүүдэддээ аваачиж гайхуулсан явдал нь мөн хүннү нар өөрсдийн бичиг үсэгтэй байсны мэдээ болно /Бичурин.И, 92-93 дахь тал/. Хүннүгийн бичгийн уламжлал эртний монгол аймаг, улсууд болох Сяньби, Жужан, Хятан нарт уламжлаад зогссонгүй баруун тийш хийсэн Хүннүгийн их нүүдлийг даган монгол бус бусад ард түмний үсэг бичигт нөлөөлсөн байна /Л.Чулуунбаатар, 2002, 20 дахь тал/. Үүнийг:

“Хүннүгийн Аттила өрнө дахины улсуудтай элчин солилцох буюу тавцан босгож магтаал өргөх, шүлэг дуулал зохион уянгалуулах бүр цөм эртний хүннүгийн үсэг бичгээ хэрэглэдэг байж. Ромд хүннүгийн бичиг үсэгт нэвтэрсэн хүн байдаг бөгөөд хүннүд ч мөн латин хэл бичигт нэвтэрсэн хүмүүс байв гэж Чин улсын үеийн Хүн Жиюүний туурвисан “Юань улсын түүхийн орчуулгын нотлол, нөхөрлөл” зохиолд дурьдсан байна /20 дахь тал/.

Үүнийг мөн  эрдэмтэн Ф.Алтхайм эртний Грекийн түүхч Прискаас иш татахдаа:

“Хүннү нар бичиг хэрэглэж байсан талаар Приск тод томруун бичиж байна. Жишээлэхэд Атилын ордонд жагсаалт хөтлөж, түүнийгээ чанга дуугаар сонсгон хөтлөдөг байжээ. Гэхдээ тэр жагсаалтыг дотоод хэрэгцээнд зориулан хөтлөдөг байсан болохоор грек буюу латин бичгээр байгаагүй байх. Тэр нь армей буюу перс бичгийн нэгэн хувилбар байж болох юм” гэжээ /20 дахь тал/.

Европ хийгээд Азид тархсан “руни” бичиг хоорондоо холбоотой эсэх талаар яг баталсан зүйл энэ хэр үгүй боловч түрэгч Э.Трыярски, Я.Харматта нарын судалгаанаас үзэхэд огт холбоогүй гэж батлах арга бас байхгүй. Ер нь “руни” маягийн бичиг нь нэн эрт цаас, бөс гараагүй үед хад чулуу юм уу модон дээр чулуугаар зурж ором гаргахад хамгийн хялбар дүрстэй байдаг тул хүн төрөлхтөн нийтлэг хэрэглэж байсан байх бүрэн үндэстэй юм. Эртний түрэгийн “руни” бичгийн үүслийг 100 гаруй жилийн турш олон эрдэмтэн, тухайлбал: Е.Блоше, Ф.Алтхайм, Э.Трыярски, Г.Клоузон, А.Рона-Таш, Е.Хаудхауген зэрэг нэрт түрэгчид судалсан бөгөөд хүннү нарын тамга бичгээс гаралтай гэж үндсэндээ зөвшөөрдөг юм. Энэ талаар Францын түрэгч Е.Блоше дараахь тайлбарыг хийсэн байна:

“...Орхоны түрэгүүдийн бичгийг хүннү буюу хүн нарын бичгээс дам салбарласан гэж үзвэл

хүннү нарын анхдагч бичиг буюу өөрөөр хэлбэл түүн дээр түрэгүүдийн нэмж оруулсан тэмдэгтүүдийг хасчихлаа гэхэд тэр үлдсэн бичиг нь арамей гаралтай болохын баталгаа хангалттай буй...” /Blochet.E, 1898/.

Энэ нь нэгд түрэг бичиг нь хүннү бичгээс эх авсан, хоёрт, тэрхүү эх авсан хүннү бичиг нь угтаа арамей бичгээс гаралтай гэсэн санаа юм. Согд нарын хэд хэдэн бичиг нь цөм энэхүү арамейгаас гаралтай болох нь хэдийнээ нотлогдсон билээ. Мөн нэрт түүхч Н.Сэр-оджав агсан монголын эртний аймгуудын мод хэрчиж хэрэг тэмдэглэдэг байсан нь нарийсан хөгжсөөр түрэг бичгийн эхийг тавьсан бололтой гэж тэмдэглэсэн байдаг /БНМАУ-ын түүх, I боть, 1966, 130 дахь тал/.

Кавказын нуруунаас урагш Баку, Тбилис хоёрын хооронд байсан Арран нутгийн хамба лам YI зууны дунд үед библи судрыг хүннү хэлээр орчуулж байжээ. Ф.Алтхаймын үзэж байгаагаар Кавказын хүннү нар руни бичиг хэрэглэж байжээ. Е.Блоше ч бас хүннү нарын тухай хятад, ром сурвалжуудыг харьцуулан үзээд хүннү нар руни бичигтэй байсан хэмээн дүгнэсэн байна. Сирийн он дарааллын бичгийг зохиосон Захари Ритор YI зууны үед “Хориод жилийн урьд хүннүчүүд өөрсдийн бичгээр бичдэг байсан” гэж тэмдэглэжээ /Л.Чулуунбаатар. 2 дахь тал/.  

Үүнээс гадна хүннү, авар, сяньби (тоба, табгач) нар ямар хэлтэн байсан бэ? Гэдэг асуулт бий. Тэдний хэл нь эртний монгол хэлний онцлогийг хадгалсан, монгол хэлтэн байсан гэдгийг сүүлийн үеийн хэл, түүхийн судалгааны дүн улам бүр баталсаар байна. Үүнд: хүннү нарын хэлний талаар гэхэд Г.Дөрфер, аваруудын хэлний талаар гэхэд Ж.Немет, сяньби (тоба, табгач) хэлний талаар Л.Базен, П.Бүүдберг, Л.Лигети нарын судалгааг энд дурдаж болно. Сяньби хэлний аялгуу болох табгач хэлээр хэл, нэр томьёо, утга зохиол, ардын билиг зүйн 13 ном хэвлэсэн тухай жагсаалт түүхэнд тэмдэглэгджээ. Тэд нь ямар бичгээр байсан бэ гэдэг асуулт бас гарч ирнэ. Номын нөхөр, нэгэн хятад эрдэмтнээс табгач хэлээр, табгач бичгээр бичсэн нэгэн дурсгалыг П.Пеллио профессор хүлээж аваад байсныг нь үзсэнийгээ академич Л.Лигети табгач хэлний тухай өгүүлэлдээ тодорхой дурдсан байдаг.Үүнээс гадна “Вэй улсын бичиг”-т тоба нар 425 онд мянга гаруй тэмдэгт үсэг бүхий шинэ бичигтэй болсон гэдэг мэдээ байдаг нь тэд үүний түрүү ямар нэгэн бичигтэй байсныг давхар гэрчилнэ.

Дээр дурдсан зүйлийг нэгтгэн авч үзвэл өвөг монголчууд лавтайяа Хүннү улсын үеэс Төв Азийн нүүдэлчдийн нэгэн адил тамга маягийн “руни” бичигтэй байсан гэж үзэх үндэс бүрэн байна. Энэ бичгийг монгол туургатан олон аймаг, улс янз бүрийн хугацаатай уламжлан, язгуур монголчуудын тухайд “монгол бичиг”-тэй болтол их бага аль нэгэн хэмжээгээр хэрэглэсээр иржээ. МЭ I зууны сүүлчээр Хүннү гүрний оронд Монголын түүхийн тавцан дээр зонхилох цэрэг-улс төрийн томоохон хүчин болж удаа дараа гарч ирсэн Сяньби, Муюн, Тоба улсууд болон тэдний захиргаан дор оршин амьдарч байсан Ухуань зэрэг овог, аймгуудын хэл, соёл, шашин шүтлэг, зан заншил нь хүннүтэй үндсэндээ бараг адил, олон талаар төсөөтэй байсныг эртний Хятадын түүхэн сурвалж бичгүүд, орчин цагийн судалгаа шинжилгээ улам бүр лавшруулан нотолсоор байна. Эдгээр улс, овог аймгууд нь мөн тухайн үеийнхээ хэрэгцээ, шаардлагад тохирсон бичгийн болон боловсролын өндөр соёлтой байжээ. Сяньби, ухуань, дуань, муюн, тоба зэрэг дүнхү, сяньби угсааны Төв Азийн нүүдэлчин аймгууд төр улстай, бичиг үсэгтэй болохоосоо өмнө ч гэсэн эдийн боловсрол, оюуны соёлтой тодорхой байгаа юм. Тэд цөм бөө мөргөлтэй, өөрийн гэсэн өвөрмөц зан заншил, ёс суртахуунтай байсан нь тодорхой. Тэдний тэр бүх соёл, сүсэг бишрэл, зан заншил, ёс суртахуун нь нийлээд нүүдлийн соёл, түүний бүрэлдэхүүн хэсгүүд болж байсан юм. Сяньби угсааны аймаг, овгуудын дунд төр улс байгуулагдсаны дараа бичиг үсэг үүсээд мөн төр, бичиг хоёр дээр тулгуурласан оюуны утга соёл, өндөр түвшний эдийн боловсрол буюу материаллаг соёл бий болж, сяньби угсааны нүүдэлчдийн иргэншилт соёл хэмээх нүүдлийн иргэншил үүсэн хөгжсөн байна. Тэрхүү нүүдэл иргэншлийн бүрэлдэхүүнд төр ёс, бичиг үсэг, шашин шүтлэг, зан заншил, ёс суртахуун зэрэг гэгээн соёлын зүйлс цөм багтаж байв.

Нэлээд хожуу үе хүртэл хүннү, сяньби зэрэг Төв Азийн нүүдэлчин малчин овог аймгуудыг төр ёс, бичиг үсэгт иргэншилт соёлгүй, сайндаа л зөвхөн хүй нэгдлийн байгууллын эцсийн түвшинд байж өнгөрсөн мэтээр ойлгож дүрсэлдэг байсан юм. Харин сүүлийн үед Сяньби угсааны аймгууд аажмаар төр улс, засаг төртэй болсноор үл барам, бичиг үсэг, соёл буюу нүүдлийн иргэншилт соёл, өөрөөр хэлбэл нүүдэл иргэншилтэй болж хөгжин байсан нь илт харагдсан. Энэ асуудлыг тодруулахад Э.Блоше, П.Пеллио, Л.Лигети, Б.Ринчен, Х.Пэрлээ, Г.Сүхбаатар нарын зэрэг эрдэмтэд тус тусын нарийвчилсан судалгаагаар жинтэй хувь нэмэр оруулсан байна. Анх Э.Блоше эртний түрэгүүд Хүннү, Сяньбигаас Жужанаар дамжуулан Орхон- Енисейн шаантаг үсэг хэмээх руни бичиг хэрэглэсэн гэсэн таамаглал гарган, дэлхийн олон эрдэмтэн мэргэжилтэн нарын өмнө дэвшүүлэн тавьсан байна. Дараа нь манай археологч нар Хэнтий, Хангай, ялангуяа Алтайн нуруунаас олон хадны зураг, тамга тэмдэг, үсэг бичгийн зүйл илрүүлэн олж, тэдгээрийн нэлээд нь Орхоны түрэг бичгийн зурлага бичээстэй адил төсөөтэй болохыг гярхай ажиглаж, тэрхүү бичгийг эртний хүннү нар анх Арамей үсгээс авч хэрэглэсэн байж магадгүй гэж үзэх болжээ /БНМАУ-ын түүх, I боть, 1966, 130 дахь тал/.

Сяньби угсааны аймгуудын бичиг үсгийн асуудлын тухай эртний Хятадын түүх сурвалжид янз бүрээр тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Тэдгээрийн ихэнх нь сяньби нарыг хятад бичиг үсэггүй, бичиг мэдэхгүй гээд харин хүннү нарын нэгэн адилаар мод сийлж юм тэмдэглэдэг гэсэн байдаг, тэгэхдээ зарим сурвалжид сяньби нарыг мод сийлэх аргаар түүх судар маягийн зүйл  бичиж тэмдэглэдэг хэмээн тодорхой заасан байдаг байна. Эртний сяньби хэлний онцлог шинжийн талаар эдүгээ тодорхой мэдэх аргагүй боловч “Вей шу”, “Суй Шу” зэрэг хятадын түүхэн сурвалж бичгүүдийн дотор сяньби хэлний зарим үгс хятад үсгээр дам тэмдэглэгдэн үлдсэн нь эрдэмтдийн анхаарлыг татсаар иржээ. Дээр дурдсан сурвалж бичгүүдэд байгаа сяньби (тоба) хэлний үгсийг К.Ширатори, П.Бүдберг, Л.Базин, Л.Лигети зэрэг эрдэмтэд сонирхон судалж, баримжаалан уншсан нь тухайн хэлний талаар эдүгээ бидэнд мэдэгдэж байгаа гол баримт болж байна. Их төлөв эрхэлсэн ажил алба, зэрэг тушаалын оноосон нэрс хийгээд төрөл садны холбоотой цөөн тооны үгсийг таамаглан уншсан эдгээр судалгаанаас сяньбичуудын хэл нь монгол хэлний нэгэн аялгуу болохыг баримжаалан мэдэж болно. Хятад үсгээр тэмдэглэсэн сяньби үгсийн дотор түрэг үгс цөөнгүй байна гэж зарим эрдэмтэд үздэг бөгөөд үүнээс үндэслэн сяньби хэлний тоба аялгууг түрэг-монголын холимог шинжтэй байсан гэсэн дүгнэлт ч бас гарсан байна Энэ нь угтаа түрэг, монгол угсаатнууд холилдон сууж байсантай холбоотой бус, харин алтайн хэлний үгсийн сангийн нийтлэг шинжтэй холбоотой бөгөөд сяньбийн аялгуу нь угтаа эртний монгол хэлний нэгэн аялгуу байсан гэдэг нь маргаангүй билээ. Мөн МЭ III-YIII зууны үед зүүн хойд төвдийн нутагт нүүдэллэн очсон сяньбичуудын нэгэн аймгийн хэл аялгууг (төвдөөр А-жа, хятадаар Тү-юй-хунь) монгол хэлний өөр нэгэн голомт гэж зарим эрдэмтэд үздэг боловч түүний онцлог шинжийн талаар эдүгээ бидэнд баримжаалан хэлэх ямар ч баримт байхгүй байна /Монголын соёлын түүх. Тэргүүн боть, 1999, 102 дахь тал/.

Хятад сурвалжид Сяньби зэрэг Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудыг бичиг үсэггүй гэсэн нь чухамдаа гагцхүү хятад үсэг мэдэхгүй гэсэн үг болохоос биш, ерөөсөө ямар ч бичиг үсэг мэддэггүй гэсэн хэрэг бус юм. Эртний Хятадын “Вэй улсын түүх” сударт сяньби нарыг:

 “Мод сийлэн таних тэмдэг болгож, хол ойрын хэрэг явдлыг хүмүүст улируулан уламжилсан нь түүхч түшмэлийн тэмдэглэл мэт болсон байдаг” /Монголын соёлын түүх. Тэргүүн боть, 1999, 279 дэхь тал/

гэснээс үзвэл тэд ямарваа модыг зүгээр нэг хэрчин огтчин сийлдэггүй, харин утга санаа оруулан ойлгогдохоор зурж сийлэх бичиг үсэгтэй байсан байна. Хятадууд бас заримдаа сяньби нарын тэрхүү мод сийлэн тэмдэглэдэг байсан зүйлсийг “шүци” хэмээн тэмдэглэдэг байсан нь чухамдаа ном бичиг, бичиг баримт гэсэн утгатай байсан болохоор сяньби нар ямар нэгэн бичиг хэрэглэдэг байсан болох нь магадтай. Түүхч Г.Сүхбаатар:

“Сүмбэ нар мод сийлэн тэмдэг тэмдэглэж, хол ойрын хэрэг явдлыг түүхч түшмэлийн тэмдэглэл мэт болсон. Табгая Дао хаан 425 оны гуравдугаар сарын цагаан бичин өдөр...Цзюхуатан ордонд заларч анх шинэ үсэг мянга гаруйг зохиосныг болгоож үзээд зарлиг буулгасан нь: “урьд Юань эзэн хааны үед юм зохион бүтээхдээ Цан Цзед тушаан жигүүртэн араатны мөрийг дууриалган үсэг зохиолгосон амой. Түүнээс хойш цагийн улирлыг даган өөрчилсөнөөр тулгуур бичиг, завсрын бичиг, таталгаа бичиг, дүрэмт бичиг зохион бүгдийг нийтэд хэрэгжүүлжээ... Одоо зохиосон үсгийг нийтэд хэрэглэхээр холхи ойрход тараатугай... хичээнгүйлэн журамлахтун” /Г.Сүхбаатар. Монголын түүхийн дээж бичиг, 1992, 33-34 дэхь тал/

гэж бичсэн байсныг тэмдэглэсэн байна.

Дундад зууны үеийн Хятадын таван төрийн үеийн “Чжоу улсын түүх”-ийн 50-р бүлэг, “Умард төрийн түүх”-ийн 99 дүгээр бүлэгт Түрэгийн хаант улсын Орхон-Енисейн бичгийн тухай өгүүлэхдээ: “тэдний бичиг нь ху нарынхтай төстэй” /Г.Сүхбаатар, 1971, 107 дахь тал/ гэсэн байдаг байна. Ху нар гэж энд хүннү, сяньби нарыг хэлж байгаа бөгөөд тэгэхлээр тэд Орхоны түрэгийн шаантаг үсэгтэй төсөөтэй бичиг хэрэглэж байсан, тухайлбал урьдын цагт тэд нарын хэрэглэж байсан бичиг үсгийг Хүннүгээс сяньби нараар, магадгүй бас жужан нараар дамжуулан хожмын Орхоны түрэгүүд авч, боловсруулан хэрэглэсэн байж болно. Модон дээр сийлэн бичдэг бичиг дэлхий дээр нэлээд хэдэн газарт байжээ. Эрт  дээр үед Номхон далай дахь Пасхи арлынхан модон дээр сийлдэг бичигтэй байсан нь Европын колончлолын үед бүхэлдээ устгагдаад үлдсэн хориодын хоёр нь Санкт-Петербург дэх хүн судлал, угсаатны зүйн музейд хадгалагдан байгаа ажээ. Хүннү, Сяньби нарын үеэс эхлэн монгол угсааны улс аймгууд модон дээр үсэг сийлэн бичих явдал аажмаар ном бичгийг модон бараар олшруулан хэвлэх арга болж, манай үеийг хүртэл уламжлагдан ирсэн байна /Монгол улсын түүх. Тэргүүн боть, 2005, 279 дэхь тал/. Түрэгийн руни үсгийн гарал үүслийн талаар судалгаа хийсэн зарим эрдэмтэд, тухайлбал, казахын эрдэмтэн Хаммутова үгүүлэхдээ:

“Эртний Түрэгийн руни бичиг бол янз бүрийн зурагнаас, өөрөөр хэлбэл зураг бичгийн тэмдгүүдээс үүссэн болохыг дээр өгүүлсэн жишээ харуулж буй нь ямар ч эргэлзээгүй... Үсүнь нарын (ер нь Долоон голын түрэгчүүдийн) бичиг нь Үсүнь, Кангюй аймгуудын холбоо байх үеэс, өөрөөр хэлбэл манай эринээс бүр өмнө байсан юм” /Хаммутова А, 1969, 147 дахь тал/

гэжээ. Үүнээс үзэхэд Үсүнь зэрэг Казахстан дахь өвөг түрэг угсааны аймаг, овгуудыг эрхшээл нөлөөндөө оруулж, удтал захиран байсан Хүннү гүрэн руни бичигтэй байсныг түүний дараах сяньби нар өвлөн авч хэрэглэн байсан явдал магадтай болж байх бөгөөд чухамхүү тэрхүү бичгийг хятадууд ху бичиг хэмээж байсан нь илт харагдаж байна.

Сяньби улс тийнхүү ху-гийн бичиг хэмээх руни үсэг хэрэглэж байсан болохоор түүний удмын ухуань, дуань, түгүхүнь, юйвынь, муюн, тоба мэтийн өвөг монгол угсааны аймгууд мөн их, бага аливаа байдлаар хэрэглэж байсан нь мэдээж хэрэг. Сяньбийн дараа Муюн, Тоба, Түгүхүнь улсууд ху-гийн руни бичгийг ихээхэн өргөн дэлгэр хэрэглэх болж байсан бөгөөд өмнө дурдсанчлан Хүннү гүрэнд, түүнчлэн бас Тоба улсад бидэчжэнь (бичээч, бичээчин) цолтой түшмэд байдаг байжээ. Бичиг үсэг нэвтэрхий сайн мэдэх хүн их чухал байсны улмаас бичиг хэрэг эрхэлсэн тусгай түшмэд байлгах хэрэгтэй болсон байна. Тэхдээ Хүннү, Сяньби, Тобагийн үед бичээч хэмээх үг бидэчжэнъ гэж ч нь д-гээр дуудагдаж байсан явдал уг үгийн дуудлагын нэн эртний хэлбэр юм. Эрт дээр үед Алтай язгуурын зарим хэлэнд бичиг хэмээх үгийн эхний үеийн “бич” нь “бидэ”, “бит” гэх мэтээр дуудагдаж байгаад манж хэлэнд “бит” хэвээр үлдэж, монгол хэлэнд “бич” болж хөгжсөн байна. Ерөөс бидэчжэнь, битхэ, бичиг хэмээх үгсийн язгуурын үүсэл нь Энэтхэг-Европын зарим хэлэнд ч байдаг, ялангуяа Урал-Алтай хэлний бит, бич, биц (бяц) хэмээх үгс мөн богөөд цөм цохих, нүдэх, сийлэх гэсэн утга агуулсан байдаг байна. Зураг бичиг (пиктограмм), дүрс үсэг (иероглиф), санаа бичиг (идеограмм) цөмийг эрт дээр үед яс, мод, чулуу, хүрэл, төмөр дээр цохих, нүдэх, сийлэх аргаар бичиж байсан юм. Ху-гийн бичгийг ч мөн тэгж бичиж байсан бөгөөд модыг олоход харьцангуй элбэг, огтлох, тэгшлэхэд хэцүү үгүй, түүн дээр аливаа зүйлийг цохиж нүдэн сийлэхэд хялбар учир Хүннү, Сяньби тэргүүтэй Төв Азийн өвөг монгол угсааны улс аймгууд бичиг бичихэд түүнийг голлон хэрэглэдэг байжээ. Тийм учраас тийнхүү модон дээр бичиг үсэг сийлэхийг хятадууд мод сийлж юм тэмдэглэдэг байв хэмээн түүх судартаа өргөнөөр тусган үлдээсэн байна. Хэрэв эрт дээр үеийн түүх сурвалжид ядаж тийм байдлаар ч гэсэн тусган тэмдэглэж үлдээгээгүй байсан бол хүннү, сяньби нар руни бичигтэй байсныг мэдэж авах байтугай ерөөс бичиг үсэгтэй байсныг нь мэдэх, нотлох арга бараг байхгүй байх байсан юм /Монгол улсын түүх. Тэргүүн боть, 2005, 281 дэхь тал/.

Муюн, Тоба улсууд, ялангуяа тоба нар руни бичиг соёлын хувьд илүү амжилтанд хүрсэн байна. Францын эрдэмтэн П.Пеллиод тоба хэл бичгээр бичсэн зүйлийн 60x50 см хэмжээтэй дардас хуулбар байсан гэдэг боловч тэр нь хаана ч, юунд ч хэвлэгдсэнгүй байсаар өнгөрсөн ажээ. Муюн, тоба, түүнчлэн түгүхүнь нар Умард Хятадыг эзлэн Янь, Юань Вэй улсуудыг байгуулсны дараа бас хятад боловсрол олж, багагүй амжилтанд хүрч байжээ. Түүх сударт түгүхүнь нарыг бичгийн боловсрол, эрдэм соёлоор сайтай байв хэмээн тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Тухайн үед Түгүхүний хаад, ноёдын ярилцаж байсан зүйлээс үзэхэд тэдний зарим нь хятад боловсрол эзэмшсэн, Күнзийн сургаал сэлтийг нэлээд сайн мэддэг байсан байдал ажиглагдаж байгаа юм. Дээрх улсуудын дараа Монгол нутаг дэвсгэр дээр бие даан гарч ирсэн соёл, зан заншлын хувьд өвөрмөц хүчирхэг улс нь Жужан юм. Жужан нар соёлын хөгжлөөроө өмнөх нүүдэлчдээсээ урагш ахисан байжээ. Эрдэмтдийн судалгаанаас үзэхэд, Жужан нар хоорондоо хэл авалцах хийгээд харь улс оронтой харилцахдаа бичиг хэрэглэдэг байжээ. Хятад сурвалжид, Жужанчуудад бичиг тэмдэглэл байдагггүй, цэргийн жанжин нь хонины хорголоор цэргийнхээ тоог бүдүүвчлэн тооцдог байв. Хожим мод сийлэн, тэмдэглэл хийхийг сайн мэддэг болсон, Жужанд улсын засгийн явдал эгэл хялбар, ном зохиол мэддэггүй, мод сийлэн хэрэг явдлыг тэмдэглэдэг байв. Харин яваандаа бичиг мэддэг болсон. Эдүгээ эрдэмтэн хүмүүс олон буй гэх мэтээр өгүүлжээ. Сурвалж бичгүүдийн дээрх мэдээнээс үзвэл, тэд ямар ч байсан бичиг үсэг хэрэглэж байсан аж. Г.Сүхбаатар, Ц.Хандсүрэн, В.С.Таскин, А.Колауц нарын эрдэмтэд ч Жужан нарыг бичигтэй байсан гэж үзсэн билээ. Сүүлийн үеийн судалгаагаар, Жужанаас өмнөх Хүннү, Сяньби нар бичиг үсэгтэй байсан гэж байгаа болохоор энэ уламжлал Жужаны үед ч байх учиртай. Харин тэд чухам ямар бичигтэй байсан тухайд эрдэмтдийн санал нэгдмэл бус байна. Ямар боловч дээр өгүүлснээр тэд мод сийлэн тэмдэглэл хийхийг сайн мэддэг, өөрөөр хэлбэл, тухайн үед бусад оронд байсны нэгэн адил тусгай модон дээр сийлэн бичиж, тэмдэглэл хөтөлдөг байсан бололтой. Харин модонд сийлэн тэмдэглэдэг өөрсдийн тэр бичгээ яваандаа орхисон уу, хятад бичигтэй хамт зэрэгцүүлэн хэрэглэж байсан уу гэдэг нь тодорхойгүй байна. Юу боловч тэд гадагш харилцахдаа, хятад бичиг ч хэрэглэж байсан бололтой. Жужаны хаанаас 408, 481 онд Өмнөд Ци улсын хаанд, 508 оны 8 сард Тоба Вэй улсын хаанд тус тус албан бичиг захидал илгээж байсан. V зууны дунд үед Тобагийн хаан Ху Соу, Цзун Шу гэх хоёр түшмэлдээ, хятад болон жужаны бичгээр тунхаг зохиох зарлиг буулгаж байсан ажээ /Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс, 118 дахь тал/. Хятад зэрэг харь оронд Жужан нарын илгээсэн бичиг захидлууд нь Хятад бичгээр бичсэн байсан гэж олонх судлаачид үздэг.

Жужан улс эрдэмтэй хүн олонтой, тэднийг бусад улс орны мэргэд ч мэддэг,  харилцдаг байсан аж. Түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэнээр, Жужаны төрийн сайд Силинь нь зурхай зурж, тооцоолон бодож чаддаг, мэрэг төлөг мэддэг, хятад болон бусад харь хэлээр хэрэг хэлэлцдэг хүн байсан гэдэг. Мөн Жужаны төрийн хэргийн сайдын дэргэд бичиг хэрэг эрхэлсэн тусгай түшмэл ажиллаж байсан мэдээ байна.

Сурвалжид өгүүлснээр, таван ухаан, даосын увдисыг сайн мэддэг Энэтхэг лам Ратнаманти (Лэйнаманьти) Хятадын Лоян хотод хүрэлцэн ирсэн хуучны танил нэгэн Жужан хүнийг “Түмэн хуйлаас ном уншсан хүн ч давж үл чадах эрдэмтэй хүн” хэмээн хүндэтгэж, харь (хятад биш) хэлээр өдөржин ярилцан суудаг байсан ба үүнийг харсан бардам хятад түшмэд өөрийг нь тоож үл ярилцах атлаа энэхүү умард зүгийн бүдүүлэг хүнтэй ихэд элгэмсэг буйд атаархажээ. Тэгээд хэн нь чавганы модны боловсорсон ба эс боловсорсон үрийн тоог зөв тооцоолон гаргаж чадахаа үзэхээр мориороо мөрийцжээ. Чингээд Жужан хүн бүсэн дэх ширэн хавтганаасаа таван өнгийн утас сүвлэн, сувд хэлхэсэн нэгэн дэнсэрхүү зүйлийг гарган ирж, чавганы модыг хэдэн тийш хэмжин үзээд нүдээ анивчин бодолхийлснээ үрийн тоог хэлж мөрийгээ авсан гэдэг /Монгол улсын түүх. Тэргүүн боть, 2005, 309 дэхь тал/.

Эндээс тэрхүү эрдэмтний чадал ухаан ямаршуу байсан нь харагдана. Тиймээс ч түүний алдар олны дотор цуурайтан түгж, шагшин биширцгээсэн ба шаштирт тусгайлан тэмдэглэж үлдээжээ.

Жужаны хаант төрийн оронд Түрэг угсааны хэд хэдэн хаант улсууд гарч ирсэн бөгөөд тэдний дотор ихээхэн нөлөө үзүүлсэн нь монгол нутаг дэвсгэр дээр өөрийн бичиг, соёлын арвин их дурсгалыг үлдээсэн Түрэгийн түрүү болон хожуу үеийн хаант улс юм. Түрэгүүд Төв Азийн нүүдэлчдийн уламжлалт соёлыг үргэлжлүүлэн хөгжүүлж эдийн болон утга соёлын арвин их өвийг үлдээжээ. Тэдний соёлын хамгийн гайхамшигт ололт бол “Орхон-Енисейн бичиг” хэмээн алдаршсан 38 үсэг бүхий авианы бичгийг зохион хэрэглэж төр улсынхаа түүхийг тэмдэглэн бичиж үлдээсэн явдал болно. Түрэгүүд хэдийгээр Хятад мэт эртний хөгжилт улс оронтой хөрш зэргэлдээ нутаглаж соёлын ололт амжилтаас нь багагүй зүйлийг авч хэрэглэсэн боловч нүүдэлчдийн ахуй орчин, өвөрмөц онцлогт яв цав нийцэж оюуны хэрэгцээ шаардлагад бүрэн тохирсон өөрийн бичиг үсгийг зохиосон нь нэн том дэвшил болжээ.

Түрэгийн руни бичиг хаанаас гаралтай болох талаар эрдэмтдийн дунд нэгдсэн санал үгүй байна. Ихэнх эрдэмтдийн үзэж байгаагаар энэ нь эртний арамей бичгийн салбар болох согдын бичиг үсгээс үүсэлтэй гэдэг / Кляшторный. С.Г, 1964, 47 дахь тал/.

Гэтэл үүний зэрэгцээ руни бичиг нь Төв Азийн нүүдэлчдийн дунд эртнээс уламжилж ирсэн овог аймгийн тамга тэмдэг, мод хэрчиж хэрэг тэмдэглэх арга зэргээс уламжлан үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд ч бий /Киселев.С.В, 1951, 285 дахь тал/. Үүнээс үзэхэд “Орхон-Енисейн бичиг” нь зөвхөн гаднаас бэлэн зээлдэж авсан бус харин орон нутгийн хуучин уламжлалд тулгуурлан гарч ирсэн нь тодорхой ажээ. Уг бичиг үүссэн цаг хугацаа болон орон нутгийн асуудал ч эрдэмтдийн анхаарлыг татдаг билээ. Нэлээд хожуу үеийг хүртэл, Долоон мөрөн, Енисей орчмын нутаг дахь руни бичгийн дурсгалыг хамгийн эртнийхэд тооцож байсан бол сүүлийн үес манай улсын Дорноговь аймгийн нутаг Чойроос олдсон нэгэн хүн чулуун дээр бичсэн бичгийг хамгийн эртнийх гэж үзэх болов. Энэхүү дурсгал 688-691 оны үед холбогдох юм /Кляшторный.С.Г, 1964, 47 дахь тал/. Үүнээс үндэслэн түрэгийн руни бичиг нь Төв Азид, тэр тусмаа Монгол нутагт анх үүссэн хэмээх үзэл баримтлал бий болжээ /Кормушин. И.В, 45-47 дахь тал/.

Дурсгалуудын олдож байгаа байршил ч үүнийг нотолдог юм. Энэхүү бичиг VII зууны хоёрдугаар хагаст үүсч улмаар XII зууныг хүртэл хэрэглэгдэж байсан бөгөөд энэ нь аль нэг нутгийн чанартай үзэгдэл биш харин нийт түрэг овогтны тархан нутагласан бүх газар нутагт түгэн тархсан байжээ /Степи Евразии в средневековую эпоху, 1981, 42 дахь тал/.

Эдүгээг хүртэл түрэгийн руни бичгийн дурсгалыг олон орны эрдэмтэд сонирхон судалж орос, монгол, герман, англи, фин, турк зэрэг олон хэлнээ орчуулаад байна. Жил ирэх тутам энэхүү бичгийн дурсгал шинээр нэмэн олдсоор ирсэн ба одоо манай улсын нутгаас нийт тавь гаруй руни бичээс олдоод байна. Эдгээрийн дотор Билгэ хаан, Күль-Тегин, Тоньюкук, Моюнчур хаан зэрэг нэр цуутай хаад язгууртны дурсгалд зориулсан гэрэлт хөшөөний бичээс буйгаас гадна бусад их бага олон тооны бичээс ордог.  Түрэгийн руни бичгийн дурсгал нь тусгайлан зассан гэрэлт хөшөөнөөс гадна байгалийн ерийн хад чулуун дээр, барилгын ханын шаваас дээр, зоос мөнгөн дээр, судар номын баринтагийн тээг чулуун дээр бичсэн зэрэг олон хэлбэрээр олдож байна. Төв Азийн нүүдэлч ард түмний утга соёлын нандин дурсгал болох руни бичгийн утгыг тайлан уншиж тэдний түүхийг сэргээн тодруулах ажилд дэлхийн олон орны эрдэмтэд хүч оюунаа зарцуулж ирсэн бөгөөд монголын судлаачид ч өөрсдийн тодорхой хувь нэмрийг оруулах болжээ. Руни бичиг үсгийн дурсгал нь нүүдэлчид өөрсдийн оюун сэтгэлгээ, ур ухаанаар төр улсынхаа түүхийг тэмдэглэн бичиж үлдээсэн биет баримт болохын хувьд эрдэм шинжилгээний онцгой ач холбогдолтой бөгөөд түүгээр ч барахгүй эдгээр нь зөвхөн түүхэн сурвалж төдийгүй Алтайн хэлний хөгжлийг судлах, монгол, түрэг хэлний харьцуулсан судалгаа хийхэд чухал хэрэглэгдэхүүн болохоос гадна эртний нүүдэлчдийн яруу найраг, уран зохиолын үнэт өвийн тоонд зүй ёсоор ордог билээ.

YII зууны дөчөөд онд Зүүн Түрэгийн хаант улс мөхсөний дараа түүний газар нутаг дээр Уйгарын хүчирхэг нүүдэлчин гүрэн тогтжээ. Уйгарын хаант улсын бүрэлдэхүүнд олон тооны монгол, түрэг хэлтэн аймгууд багтан орсон бөгөөд тэд нийгэм-эдийн засаг, соёлын хэм хэмжээний хувьд өөр өөр байжээ. Уйгурууд Монгол нутагт оршин тогтнож байсан олон аймаг улсын дотор нэлээд дээгүүр соёлтой байжээ. Тэдний соёлын хамгийи том ололт бол бичиг үсэгтэй болж, албан бичиг хөтлөн ном зохиол бичиж, гадаад хэлнээс судар шастирын зүйл өргөн хэмжээгээр орчуулан туурвих болсон явдал юм. Ингэхдээ Согдын лам нарыг авчирч шашны ном судар орчуулуулж байжээ. Уйгарын эрхшээлд байсан Монгол болон бусад олон аймгууд тэдний бичиг үсгийг авч, тэдний олон үг монгол хэлэнд орж ирсэн байна. Монголын түүхч Зава Дамдин төвдөөр бичсэн “Монголын түүх” зохиолдоо Чингэс хааны үеэс даруй 700 жилийн урдаас  монгол, уйгар, согд нар их ойр харилцаатай байсныг дурдаад:

“Согдын мэргэн багш нар Уйгар хийгээд Монголчуудад үсэг бичиг унших ба бурхны дээд зарлигуудыг өөр өөрийн хэлээр орчуулах ёсыг үзүүлж сургав. Бас Согд нар Энэтхэг орноос бурхны номыг Монгол оронд залж ирсэн бөгөөд энэ шалтгаанаар номын хэлэнд энэтхэг, уйгар, монгол үг холимогоор оршсоор байна” /Л.Чулуунбаатар. 47 дахь тал/

гэжээ.

Уйгурууд анхандаа түрэг бичиг буюу “Орхон-Енисейн бичиг” хэмээх бичгийг хэрэглэж байжээ.  Тэр үеийн дурсгалын тоонд, “Сэлэнгийн бичээс” хэмээн алдаршсан Могойн шинэ усны гэрэлт хөшөө, мөн үүнээс холгүй оршиж байсан “Сүүжийн бичээс” хэмээн алдаршсан дурсгал, Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг дахь “Тэрхийн бичээс”, Хөвсгөл аймгийн “Тэсийн бичээс” зэрэг бичиг үсгийн томхон дурсгалууд орно. Түүнчлэн Уйгурын нийслэл Хар балгас хотноо буй, одоо эвдэрч ихэнх хэсэг нь устсан түрэг, согд, нангиад гурван хэлний бичээст аварга том хөшөө тэр үеийн утга соёлын үнэт дурсгалын тоонд зүй ёсоор ордог байна. Уйгурууд Түрэгийн харьяанаас гарч өөрийн төр улсыг байгуулсанаас хойш бусад улс оронтой өргөн харилцаж соёлын нөлөөгөө түгээхийн хамт тэдгээр орны соёлын дэвшлийг тусган авч байжээ. Тухайлбал, дээр дурьдсанаар Дундад Азийн өндөр соёлт согд нараас бичиг авч өөрийн хэлний аялгуунд зохицуулан хэрэглэсэн нъ түүхэнд уйгур бичиг хэмээн алдаршжээ. Энэхүү бичиг нъ Уйгур улсын үндсэн бичиг болж дэлгэрээд хожмын үед түүгээр олон зохиол бичиж, орчуулж байсны зарим нь бидний үед хадгалагдан хүрч иржээ. Үүний жишээнд Увс аймгийн Улаангом хотын ойролцоо олдсон Долоодойн хөшөө хэмээх дурсгалыг дурдаж болно. Уйгур бичгийг, тэдний бүрэлдэхүүнд орсон түрэг, монгол угсааны зарим аймаг хэрэглэж байсан бөгөөд улмаар Их Монгол улсын албан бичиг болсон юм. Уйгур бичгээр дамжин олон тооны үг Монголд нэвгэрсэн нь “ном”, “дэвтэр” хэмээх согд үг, “судар”, “эрдэнэ”, “шүлэг”, “бадаг” зэрэг энэтхэг үг, “сүм”, “суварга”, “билэг”, “хөрөг”, “эрдэм” гэх зэрэг уйгур үгс болно.

Манай нутагт уйгур бичгээр бичиж үлдээсэн дурсгал үүнээс гадна Архангай аймгийн Их тамир сумын нутаг Тайхир чулуу, Бичигт булан, Хотонт сумын Хар балгасны П бичээс, Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумын Хайрханы бичээс, Хөвсгөл аймгийн Цагаан уул сумын Тэсийн бичээс гэх мэт дурсгалуудад байна.